Жаңа заман философиясы
           Қайта өрлеу дәуірі (Renaissance - фр.) - Орта ғасырдан Жаңа Заманға өту дәуірі болды. Оның шеңберін біз ХІV-ХVІ ғ.ғ. белгілейміз.
Қайта өрлеу заманы Италия елінде басталды. Оған себеп болған әлеуметтік-экономикалық жағдайларды алатын болсақ, бұл кезде солтүстік Италияда, әсіресе теңіз жағалауларындағы аймақтарда орналасқан калаларда сауда, қолөнер өндірісі тез дами бастайды, мұның өзі феодалдық қатынастардың сарқылып, көп іскер шаруалардың өз қожайындарынан ақша төлеп бас бостандығын алып қалаларға келуіне, алғашқы капиталистік экономикалық қатынастардың дамуына әкелді.
Жоғарыда көрсетілген өзгерістер біршама қоғамның рухани өміріндегі жаңаруларға әкеледі. Біріншіден, өндіргіш күштерді дамыту қажеттігі схоластикалық ой-өрістен жаратылыстану ғылымдарына бетбұрыстың пайда болуына әкелді. Ал оның өзі бірте-бірте материалистік бағыттың философияда күш алуына әкеліп соқты. Табиғаттың заңдылықтарының бірден-бір зерттеу жолы - ол тәжірибелік зерттеу - эмпиризм (еmрегіа, - грек сөзі, тәжірибе) бағытын тудырды. Тәжірибе арқылы алынған деректерді пайымдау, қорыту қажеттігі рационализм ағымын дүниеге әкелді. Ал бұлардың өзі ой еңбегінің бағалануына, әсіресе оқыған, көзі ашық интеллигенцияның дүниеге келуіне себеп болды. Егер Орта ғасырдағы қоғамда ой еңбегі, негізінен, дін шеңберінен шыға алмаған болса, қазір жағдай күрт өзгере бастады.
Орта ғасырдағы қауымдық негізде ұйымдасқан әртүрлі кәсіби топтар жаңа жағдайда бірте-бірте ыдырап, оның орнына жеке адамдардың іс-әрекеті көбірек бағалана бастайды: табиғи мол дарыны бар адамдар өздерінің мүдделері мен мақсаттарына сай суретші, мүсінші, дәрігер, жазушы, сәулетші т.с.с. болуға тырысады. Ал мұның өзі ресми ғылымға, сол кездегі схоластикалык нәтижесі жок ой-өрісіне қарсы сезімдерді туғызады, өйткені олардың ой-өрісі, дүниесезімі, шығармашылык ізденістері діннің шеңберінен шығып, жана көзқарасты талап етеді.
Ал бұл айтылған ойлардьң айқын көрінісі - Орта ғасырдағы университеттер   мен   шіркеуден  тыс  жаңа  ұйымдардың   көптеп пайда бола бастауы. Оларды «Studia Humanitatis» (гуманитарлық пәндерді  зерттеу) деп атады.  Сонымен  Қайта өрлеу заманының өшпес нәтижесі - гуманистік (Humanus - латын сөзі, адамгершілік, адамдық) ағымньң сол кездегі коғам мәдениетінің саласында пайда болып,  оған  жан-жақты  зор  әсерін  тигізуінде  болды.  Бұл  ағым философиялық   ой-өріске   ғана   емес,   сонымен   қатар   саясатка, моральдық  нормаларға,  әдебиет пен  көркемөнерге,  діннің  өзіне үлкен ықпалын тигізді. Негізгі идеясы жеке адамның бойындағы табиғи дарындарын өмірге әкелу, адамның қүдіретін, ар-абыройын көрсету болды.

Кесте 1.5.1  Жаңа заман философиясының негізгі бағыттары

Эмпиризм    Рационализм
Ағылшын материализмі
Ф. Бэкон, Дж. Локк, Т. Гоббс

Ақиқат критериі – тәжірибе
Нақты ғылымдардың жетістіктері
Индукция

                                                     тектік
Жекеден жалпыға                      үңгір
Бэкон              идолдар              алаң
                                                     театр

Схоластикаға сын

Ғылымды қалыпқа келтіру.
«Білім – күш»

Дж. Локк        Сенсуализм – сезіну – таным бастауы. Туа біткен идеяларды терістеу. «Сезімде болмаған санада да  болмайды».
Адамзат санасы туралы тәжерибе
Т. Гоббс       Механикалық материализм.
Философия екі бөлімнен тұрады: табиғат философиясы – табиғи құбылыстар; 
Мемлекет философиясы – жасанды денелер. Алғаш рет мемлекеттің пайда болуы қоғами кеісім арқылы болады дегенидеяны айтты.

Мемлекет туралы ілім 

Сот                                         Атқарушы билік жүйесі         
                       Заң шығарушы билік

    Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Лейбниц
Дедукция  - жалпыдан жекеге өту әдісі ретінде.
Ақиқат критериі  – ақыл /интеллект/.
Декарт           Дуализм – 2 субстанция
1. Құдай             ақыл (ойлаушы)
2. Дене         табиғат өнімі
Туа біткен идеяны мойындау:
1.    Құдай
2.    Бостандық
3.    Жанның мәңгілігі
 Күмән принципі таным негізі ретінде. «Ойлаймын, яғни өмір сүремін».
Спиноза           Пантеизм: 
                           Құдай - табиғат,  
                           табиғат – Құдай.
Табиғат - өз-өзінің себебі.
Лейбниц   Плюрализ-Монадалогия
1.    Монада – дене – материя.
2.    Монада – жан – сана.
3.    Монада – рух – ғарыштық ақыл.

«Трилогия»
«Адамзат санасы туралы жаңа тәжірибе»
«Теодиция» - Құдай болмысын дәлелдеу
«Монодология»
Алдын ала орнатылған үндестік принципі - “Әлемдегі бар жақсылық - жақсылыққа”.

 
Кесте 1.5.2  Жаңа заман философиясындағы ғылым және адамзат пен қоғам мәселесінің қалыптасуы

№    Танымның жалпы логикалық әдісі    Тұжырым    Р. Декарт әдісі туралы ілім
1    Анализ    Бүтін заттың бөлшектерге бөлінуі    Ештеңені сенім деп қабылдамау. Ең алдымен ақылға ашық және анық ешбір күмән келтірмейтін болып көрінетін бастау керек

2    Индукция    Жалпы қорытынды жеке сілтемелер негізінде түзілетін талқылау тәсілі    Мәселені шешуіне келгенше және қажеті туғанша жіктеу

3    Синтез    Заттың ертерек бөлінген бөлшектерінің бір бүтінге айналуы    Қарапайым заттардан бастап күрделі түсініктерге қарай қозғалыс 

4    Дедукция    Жеке пікірдің 
жалпы мағынасына сүйене отырып қорытынды шығару    Белгіліден белгісізге қарай қозғалыс

№    Философтар    Негізі ойлары     Шығармалары
1    Ф. Бэкон     «Идолдардан тазарған» және фактілерді қайта өңдейтін шынайы білім теориясы

    «Өнегелі және саяси тәжірибелер мен насихаттаулар», «Жаңа Органон»,  
«Ғылымның құндылығы және оның артуы»

2    Б. Спиноза    Өзіне-өзі себеп болатын және өзінің өмір сүруі үшін ештеңені қажет етпейтін табиғат туралы ілім
    «Этика», «Саяси трактат», «Ақыл-ойды жетілдіру жайлы трактат»

3    Р. Декарт    Дедуктивті әдіс жайындағы ілім    «Философия бастауы», «Тәсіл жайлы пікірлер» 
4    Дж. Локк    Бастапқы және кейінгі қасиеттер жайындағы материалистік сенсуализм    «Дінге еріктілік туралы  хат», «Мемлекеттік теңсіздік жайлы екі трактат»,
«Басқару туралы екі трактат»

5    Г. Лейбниц    Монадалар жайындағы ілім    «Монадология», 
«Адамның ақыл-ойы жайлы жаңа тәжірибелер»

6    Т. Гоббс    Мемлекеттің шарттасу негізінде пайда болуы жайындағы ілім    Левиафан «Мемлекет жайлы», «Табиғи және саяси заңдылықтардың бастауы»

 
 Р. Декарт: «Бүкіл философия ағаш тәріздес, оның тамырлары – метафизика, діңгегі – физика, ал осы діңгектен шығатын бұтақтар  - үш басты нәрсеге бөлінеді: медицина, механика және этикаға әкеліп түйістіретін басты ғылымдар». 
Сызба 1.5.3  Эмпиризм және Бэкон әдісінің мәселесі
Эмпиризм - теориялық танымдық дәстүр ретінде нағыз білімнің ақиқаттығы тек қана тәжірибе (эмпирия). Ғылымның негізгі мәселесі, ол осы ақиқатты шығарып заттар мен шындық, өмірде тұйықталатын ақиқатты үйлесімді рәсімдер арқылы талдау және  оны адамға ешбір бұрмалаусыз таза күйінде жеткізу.

    Нағыз таным - ақыл мен сезімнің дұрыс үйлесімділігі

    есте сақтау    ақыл       қиял                           
            материалдық
              әрекеттік    
              формальді - индукция                              тарих           «философияның»             өнер                                                                
              ақырғы - теология                                                          теориялық                       поэзия
                                                                                                                                                                                      ғылымдары                     әдебиет
Сызба 1.5.4  Р. Декарт рационализмі (Картезия)

                 Екі субстанция
        Адам өз бойында екі субстанцияны алатын ерекшелігіне байланысты, дуализімнің (екі жақтылық) идеясы туындайды.
        Дуализм қөзқарасы бойынша Декарт шешетін “философияның негізгі сұрағы” - алғашқы болып табылатыны материя не сана ма дегені мағынасыз.   Декарт әлемдегі барлық заттарды адам интеллектісімен теңестіреді. Табиғаттың бастамасын немесе принципін ол объективті әлемнен, адам ақылына ауыстырады. Бұл табиғаттағы заттардың теңсіздігін ерекшелеуге және олардың сандық мінездемелерін тануға, математикалық әдістемелерді қолдануға мүмкіндік береді.
 
Сызба  1.5.5  Б. Спиноза философиясының теориялық бастауы

Маймонид
(1135-1204)

       Еврей дін                                                                                                                Дж. Бруно
         училищесі                                                                                                               (1548-1600)
 

Барлық табиғи заттар-жанданған.                                                                              «Құдай деп мен абсолютті шексіз тіршілік 
 Гилозоизм-барлық табиғи затқа тән өмір                                                                  деп білемін», яғни шексіз көп атрибуттан                                                                      
.                                                                                                                                        тұратын, әрқайсысы шексіз және шетсіз                                                                                                                                                                                                                                         
                                                                                                                                         өмірді құрайтын субстанция».
(1632-1677)

                                                                      «Ойлау - құдай атрибутын құрайды, 
                                                               басқа сөзбен айтқанда, құдай ойлау заты».
                                                    Созылыс (протяжение) құдай атрибутын құрайды, 
         Р. Декарт                          құдай - созылу заты болып табылады.                                     Гоббс
          (1596-1650)                                                                                                                                         (1588-1679)
 
Ағарту кезеңі және оның қоғам дамуындағы прогрессивтік рөлі
XVIII ғ. Еуропа топырағында дүниеге келген философияға Ағарту философиясы деген атақ берілді. Біріншіден, олар діннен аулақ, ғылымға жақын, ағарған білімді, болмыс жөнінде айқын, түсінікті философиялық қағидалар тудырғысы келеді.
Екіншіден, олар халықты надандықтың кұрсауынан шығарып, оларға білім беріп, көздерін ашып, калайша ақыл-ой арқылы бақытты өмір орнатуға болатыны жөнінде насихат жүргізеді.
Немістің  ұлы философы И.Канттың айтуына қарағанда, Ағарту дегеніміз - ол адамзат тарихындағы қажетті дәуір - оның негізгі мақсаты - әлеуметтік алға жылжудағы ақыл-ойдың, зерденің кеңінен пайдалануының керектігі. Ағарту дәуірін адамзаттың текті мәнінен шығатын құбылыс ретінде қарап, И.Кант оны ұзаққа созылатын процесс және соның шеңберінде адамдар моральдык және білімдік жағынан жетіліп, қараңғылық пен надандықтан кұтылған ерікті қоғам құрады деп есептейді.
Марксизм ағымы XVIII ғ. Ағарту философиясын өте биік бағалап, олардың тарихи орнын буржуазиялық революцияның рухани негізін жасағандығынан көрді.
Жалпы алғанда, Ағартушылар ақыл-ой, зерденің зор мүмкіндігіне сенді. Олар ақыл-ой, зерде арқылы діни, метафизикалык, схоластикалық, бұрыннан қалыптасып қалған ой-өрістен құтылу қажеттігін асыра көрсетті. Олар адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды залымдықтан құтқарып, мемлекетті басқарудағы зорлық- зомбылықты жоюды талап етті.
Ағартушылардың ұраны «Sapere aude!» («Даналыкка ұмтыл!») осы ғасырдағы ойшылдардың зердеге деген терең сенімін көрсеткендей.
Ағарту философиясының тағы бір ерекшелігі - оның теоретикалық-жүйелік жағынан гөрі практикалық, идеологиялык жағының басым болуы.
Бүл идеологияның негізгі қағидалары: 
а) адамның ақыл –ой зердесі арқылы адамзаттың жарқын болашағының келетініне сену;
б)  артта қалған дәстүр, әдет-ғұрыптарды ақыл-ой тұрғысынан сынап, адамдарды олардың шырмауынан босату;
с) ғылым мен техникаға кеңінен жол ашу қажеттігі, олардың бақытты қоғам орнатудағы рөлін көрсету;
е)    философия саласындағы дәлелдеуге келмейтін абстрактілік-метафизикалық жүйелерден бас тарту;
ж)    дін саласындағы соқыр сезімнен кұтылу, материалистік, атеистік бағытқа бетбұрыс жасау.
 
Кесте 1.5.6 Француз ағартушыларының ерекшеліктері
(радикализм)

Қайраткерлер    Негізгі шығармалары    Ілімдері мен мазмұны
Вольтер
(1694-1778жж)    «Макромегас» (1752), «Кандид немесе Оптимизм»  (1759), «Ақкөңіл», «Философиялық хаттар» (1733), «Философиялық сөздік», 
«Тарих философиясы» (1764-1769)     Вольтердің шын есімі - Мари Франсуа Аруэ - деист, Петербург АҒ-ның (1746ж) шетелдік құрметті өкілі. Жас Вольтердің лирикасы эпикурлік мативтермен нәрленген, абсолютизмге қарсы тұрғыда құралады. Жетілген прозасы тақырыбы жағынанда жаныры бойыншада әрқырлы. Вольтердің еңбектері діндік шыдамдылық пен қараңғылыққа және феодалдық-абсолюттік жүйеге қарсы күреспен байланысты. 
Моральдық табиғи заң - ол «өзіңе не қаласаң, басқаларға да соны жаса» - бүкіл адамзатқа тән нәрсе. «Сиамнан бастап Мексикаға дейін шындық, қайырымдылық, достықты сыйламайтын халық жоқ». Олай болса, әр адам жетіле келе, қоғам өмірінде өзін таза ұстау керектігін, өзінің басқа адамдар алдындағы борышын бұлжытпай орындау қажеттігін түсініп орындайды, - деп қорытады.    

Руссо Жан Жак
 (1712-1778жж)    «Жаңа Элоиза» романы,
«Эмиль» трактаты,
«Қоғамдық шарт жөнінде»
    Руссо Жан Жак - француз философы, XVIII ғ  алдыңғы қатардағы ойшыл, француз революциясын болжаушы. Ағартушылық зиянды және мәдениеттің өзі - өтірік пен қылмыс. Барлық  азаматтық тұрмыстың негізі, еңбектің бөлінуі, жеке меншік, мемлекет және заңдар - теңсіздіктің бастауы, адамдардың бақытсыздығы мен күнәхарлығы. Алғашқы қауымдық құрылымдағы адамдар мен табиғи және қарапайым тұрғыда өмір сүретін және тек өзінің ішкі сезімімен үндестікте өмір сүретін адамдар бақытты және пәк. 
«Жаңа Элоиза» романында басты кейіпкер жүрек қалауымен өмір сүреді және табиғатпен тілдесу арқылы ғана бақыт табады. «Эмиль» еркіндік пен табиғатқа жақындықты бейнелейтін тәрбие жайлы трактат. Адам өз табиғатынан мейірімділікке бейім деген ойға сүйене Руссо педагогиканың негізгі талабы ретінде адамға берілген табиғи мейірімділік қордың дамуы деп санады. Осы ойға сүйене Руссо тәрбиеге қарсы барлық зорлық іс-әрекеттермен, әсіресе балалық мидың керексіз біліммен жаулануымен күресті. «Қоғамдық шарт жөнінде» еңбегінде Руссо еркін адамзаттық бірліктің идеалын бейнелейді, онда толық қоғамдық теңсіздік жойылаған және билік бүкіл ел қолына берілген.

Монтескье Шарль
 (1689-1755жж)    «Заңдардың рухы жөнінде»    «Заңдардың рухы жөнінде» еңбегінде қоғамдық саяси құрылыс принциптерін қалыптастырды:
Бірінші – халықаралық құқықтар-мемлекет, халықтар арасындағы қарым –қатынастарды ретке келтіреді.
Екінші – саяси құқықтар –мемлекеттегі басшылар мен халықтың арасындағы қатынастарды ретке келтіреді .
Үшінші – азаматтық құқықтар – адамдардың өзара қатнастарын ретке келтіреді.
«Персиялық хаттарында» «географиялық детерменизм» принципін ұсынады.

Гольбах П
 (1723-1789жж)    «Табиғат жүйесі» «материализм библиясы»    «Табиғат жүйесі» «материализм библиясы» (Маркс). Материяны анықтаудың алғашқы талпынысы. Материя мен қозғалыстан басқа еш нәрсе жоқ және қозғалыс оның өмір сүруінің тәсілі. Таза механизм мен детерменизм. Әлемде бәрі себепті құрылған, қажеттіліктің абсолютизациясы (фатализм). Адам-табиғат бөлігі, саяси-әлеуметтік концепцияның натурализмі.    
Гельвеций
 (1715-1771жж)    «Ақыл туралы» еңбегі    «Ақыл туралы» еңбегі дін мен сол кездегі қоғам өмірінің тәртібіне қарсы бағытталған. Адам туралы, оның мүмкіндіктері мен тәрбиесі, онда тәрбие бәрінен күшті, бәрін жасай алады деген ой алынады. Адамның қоршаған ортаның қоғамдық-саяси қатынастардың әсерінен қалыптасуы. Тәрбиенің мақсаты - қоғамның өркендеуіне, тұрғындардың бақытына, ұлт идеясның негізінде патриоттарды тәрбиелеуге деген ұмтылыс. Адамдардың табиғи теңдігі. Сенсуалист, туа біткен идеяның барын жоққа шығарды.

Дидро Дени
 (1713-1784жж)    «Письмо о слепых в назиданий зрячим»
«Табиғатты түсінудегі ойлар жөнінде»    Француз энцеклопедистерінің басшысы: ғылымның маңыздылығын нақтылады. «Письмо о слепых в назиданий зрячим» еңбегінде материалистік тұрғыдағы талқылау сенсуалистік гносиологияға негізделген тірі организмдер эволюциясы. Ағартушылық адамға өзін-өзі бағалауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік мектептердегі халықтық білім беру әдісі. 1773 ж Екатеринаның шақыруымен Санкт-Петербургке барады. Ағартушылық кезеңіндегі идеалистік ілім.
Дж. Беркли 
(1685-1753жж)    «Адам білімінің басталуы туралы трактат»    «Адам білімінің басталуы туралы трактат»-субъективті идеализм. Материлизмді теріске шығарып, дінді қолдау, «Идея» алғашқы. Жеке заттар түйсіктердің жиынтығы түрінде ғана адам санасына енеді /екінші/. Материяны терістеу  «Материя пассивті және сондықтан ол әрекет етуші (қозғаушы) және себеп бола алмайды». Ерікті белсенділікті мойындау. «Бар болу – бұл қабылданатын, болмыс туралы ілім - ол идеалистік монизм».

Д. Юм 
(1711-1776жж)    «Адамзат табиғаты туралы трактат»    «Адамзат табиғаты туралы трактат» агностоцизм бағытында дамыған. Сыртқы дүние бар ма?» - деген сұраққа Юм «білмеймін» деп жауап қайтарады. Оның пікірінше адам өз түйсігінен шыға алмайды, өзінен тыс нәрсені біле алмайды. Ол объективті себептілікті жоққа шығарады. Ақиқат білімді тек логикалық ойлау арқылы аламыз, ал тәжірибеде байқалатын фактілерді логикалық жолмен дәлелдеу мүмкін емес. 

Бақылау сұрақтары
1.    Жаңа заман философиясындағы білім шындығының және ғылым  әдісінің мәселесі.
2.    Ф.Бэконның мақсат пен міндет туралы. «Ұлы ғылымның қалыптасуы»
3.    Ж.Ж.Руссо мен Гоббстің саяси-әлеуметтік идеялары: ұқсастығы мен айырмашылығы.
4.    Д.Локк пен Г.Лейбниц гносиологиясындағы туа біткен идеяның өмір сүру мәселесі.
5.    Жаңа заман философиясындағы деизм мен құдай идеясы.
6.    Субстанциялар туралы ілім (Декарт, Спиноза, Лейбниц): ерекшеліктері мен айырмашылықтары.
7.    Гельвецийдің этикалық концепциясы мен әлеуметтік орта теориясы: «Тәрбие бәрінен күшті».
8.    Рационалды метафизика және дедуктивті тәсіл.
9.    Ф.Бэкон мен Дж.С.Мильдің «индукция кестесі»
10.     Адамның танымдық концепциясы: жетістіктері мен кемшіліктері
11.     Ағартушылық деген не ?
12.     Сенсуалистік философияның (Д.Юм, Д.Беркли) субъективті идеалистік түрі.
13.     Әлеуметтік теңдік концепциясы (Ж.Ж.Руссо)