Антикалық философия тарихының принципі және құрылымы

Антикалық философия, б.з.д. 6 ғасырда Грецияда дүниеге келген, ерте грек және рим философиясы, б.з. 6 ғасырды қамтиды (529 жылы император Юстинианның соңғы грек философия мектебін, яғни Платон мектебін жапқан кезеңі). Антикалық философия шамамен 1200 жыл өмір сүрді. Бірақ оны тек территория және хронологиялық белгілері көмегімен анықтау мүмкін емес. 
Антикалық философия – адамзат санасының философиялық дамуының жеке және өзіндік құбылысы. Ол Шығыстан грек қалаларына астрономиялық, математикалық және басқа білімдердің ауысу негізінде, ежелгі мифологияның өнер мен поэзияның ситезделуі, мифологияға қарағанда табиғат пен адам туралы ойлаудың өзгерісіне бет бұрыс жасады. Б.з.д 5 ғасырда философиялық космогендік жүйе туындады, ол – миф негізгі танымның рөлі ғана емес, сонымен қатар ойды білдірудің образды құралы, табиғат философиясы мен білім бір-бірінен алыстаған жоқ. Туындаған гипотезалар саны өте үлкен болды, себебі эксперименталды тексеру әдістері әлі жетілмеген. Философиядағы көп гипотезалар әлемді түсінудің философиялық типінің көптүрлілігін  байқатады. Бұл көптүрлілік және гипотезалардың туындауының жоғарғы деңгейі Антик философиясының кейінгі уақыт пен ұрпақ үшін философиялық ойлау мектебі ретінде қалыптасты.
Антик философиясы мәселелерін келесі тақырып түрінде анықтауға болады: космология (натурфилософтар), оның контексіндегі раелды шындық «физис» (табиғат) және космос (тәртіп), мораль (софистер) адам танымы және оның ерекше қабілеті нақтыланған тақырып болды. Метафизика (Платон) интеллегибельді шындықтың  өмір сүруін жариялау, шындық пен болмыс біртекті емес, идея әлемі сезімнен жоғары болады; методология (Аристотель, Платон) табиғатты тану және генезис мәселесін жетілдіру, сонымен қатар рационалды іздеу әдісі адекватты ойлау ережесі ретінде түсіндірілді; эстетика өнер және өздігінен тамаша мәселелерді жетілдірді; антикалық философия кезеңінің аяқталуында мистикалық-діни мәселелер қалыптасады, ол грек философиясының христиандық кезеңіне тән.
Негізгі философиялық дүниеге көзқарас түрлері антикалық философия құрамында болып, барлық келесі ғасырларды жетілдіріп отырған, - ол «ежелгі мұражай» емес, теориялық ойлардан құралған, оригиналды идеяларға толы тірі сурет. Ол, антикалық әлемнің нағыз қоғамдық күші ретінде, содан кейін философиялық мәдениеттің дамуының бүкіл әлемдік-тарихы ретінде көрініс тапты. Және әрбір жаңа ұрпақ жоғары білім алған сайын, осы әрқашан жас, өзін жаңа таныған философиялық ойлау ағынына толық енуге бейімделеді.
Ежелгі Греция философиясының ерекшеліктері
1) Грек философиясы мифологиямен тығыз байланысты дамыды, бірақ ғылыммен байланысы басымырақ болды.
2) Грек философиясы өзінің рухани бай мазмұнымен, жүйелі дамуымен антикалық өмірдің басқа салаларынан әлдеқайда асып түсті.
3)  Грек философиясының пайда болуына және дамуына сол кездегі грек қоғамының саяси, экономикалық, географиялық ерекшеліктері және грек халқының ұлттық ерекшеліктері айқындаушы әсер етті.
4) Толыққанды өмір адамдардың бойында еркін ойлау дәстүрін қалып-тастырды, демократияның отаны болған Грецияда аса жарқын философиялық ойлар дамыды, философиялық пайымдау жүргізушілер саны да өте көп болды.
Көне Греция философиясының негізгі даму кезеңдері 
Антикалық философияның алғашқы ошақтары: біздің дәуірімізге дейінгі VII -VI ғасырларда Кіші Азияның батыс жағалауы Иония, Оңтүстік Италияның грек қалалары, Сицилия аралдарының қалалары және Афина.
Көне Греция философиясының дамуын салыстырмалы түрде 4 кезеңге бөлуге болады:    
1)  Табиғат философиясы (натурфилософия) кезеңі    Милет мектебі. Фалес, Анаксимандр, Анаксимен және олардың шәкірттері дүниенің алғашқы бастауы мәселесін   қарастырды.
2-3) Грек философиясының ең мазмұнды кезеңі. Сократ, Платон, Аристотель грек философиясын өте биік деңгейге кетеріп, зерттеу өрісін кеңейтті. Адам мәселесі, физика, метафизика, этика, логика, саясат, табиғат эстетикасы мәселелері терең зерттелді.
4)  Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдың соңынан бастап Грецияның ыдырауы, грек демократиясының құлдырауы, грек полистерінің саяси тәу-елсіздігінің жоғалуы бүкіл грек қоғамының рухани өмірінің, философиясының дағдарысына әкелді. Осы кезеңде философияда өмірдің мәні, өмір және өлім мәселелері көбірек зерттеліп, скептицизм, эпикуреизм, стоицизм бағыттары дүниеге келді.
 
Сызба 1.3.1 Антикалық философияның негізгі даму кезеңдері

1. кезең                                  2. кезең                                             3. кезең                                                4. кезең
Натурфилософия                Гуманисттік кезең                         Үлкен синтез кезеңі                          Элейлік кезең
(Физис табиғат, Ғарыш)      Адам қалай өмір сүруі керек?         Платон (Академия)                             Көне Рим
Космоцентризм                    Адам мәні неде?                               «Идея – заттар мәні»                           Киниктер (Антисфен)
Сократқа дейінгілер             Софисттер: Пратогор                       Проект «Ізгі Мемлекет»                     Диоген Синопский
Әлем деген не?                     «Адам– бүкіл зат өлшемі»              Таным  – еске түсіру                            мәдениетті терістеу,     
                                               Сократ: «Адам – ол оның жаны»    Аристотель (Ликей)                             индивидуализм,
                                               «Өзіңді өзің таны»                            Логика. Метафизика.                           аскетизм.
                                                                                                           Жан туралы ілім. Категория               Эпикурлық
                                                                                                           Философиялық мәселелердің             «Елеусіз өмір сүр»
                                                                                                           рационалды  құрылуы                         Эпикур бағы
                                                                                                           «Материя - Форма»                             Физика (атом)                                                      
                                                                                                                                                                          Каноника (логика)
                                                                                                                                                                          Этика (гедонизм)
                                                                                                                                                                          Стойктер
  Милет мектебі                 Элей                                     Пифагоршылар                                                      Сенека, Эпиктет, Марк   
  Фалес                                Ксенофан                             (сан-әлем бастауы)                                                Аврелий, сабырлылық,
  Анаксимандр                   Зенон (апориялар)                                                                                               байсалдылық                    .                                                                                                                                                                          
  Анаксимен                       Парменид (болмыс)                                                                                             өмірлік даналықпен 
                                                                                                                                                                           жұбану     .                                                                                                                                                                                                                                       
                                                                                                                                                                           Барлық адамдары тең,
                                                                                                                                                                           бүкіл әлемдік мемлекет
                                                                                                                                                                           туралы ілім. Фатализм                                       .                                                                                                                                                                          жаратушы Құдайға сену
 
Сызба 1.3.2  Көне антикалық философия
Антикалық философия

Космоцентризм
(тәртіп, сұлулық, үндестік)
Әлем құрылымы
Бастау мәселесі (архэ)

Әлем неден тұрады?                                                  Әлемді жаратқан кім?
Материалдық                                                             Асқан, рухани
(табиғи) бастама                                                         (табиғаттан жоғары) бастама

  Физика                                                                          Метафизика
Су – Фалес                                                                 апейрон – Анаксимандр
Ауа – Анаксимен                                                      Нус (ақыл) – Анаксагор
От – Гераклит                                                           әлем идеясы (Эйдос) – Платон
Атом – Демокрит

Материя + Форма Аристотель                                 Идеализм
Су                                                                               (алғашқы рухани бастама)
Жер                                                                              
От    Эмпедокл
Ауа
Материализм
Материя – алғашқы.
 

Кесте 1.3.3  Әлем бейнесі және антикалық философияда адам мәселесі

    Туған жылы, негізгі еңбектері    Таным мәселесі    Жан туралы  ілім    Мемлекет туралы ілім
Левкипп,    Б.з.д. 5 ғ. «Ақыл  туралы».    Білім сезімді (қараңғы), ол интеллектуалды (жарық) және атомдарға жету мүмкінсіздігі арқылы ақылға негізделіп нағыз табиғат затына енуі.    Жан – атомдардың уақытша бірігуі. Ол денені қозғалысқа әкеледі. Жан  екіге бөлінеді: ақылды және ақылсыз.    Мемлекет азаматын құру  – бұл тәрбие. Саяси іскерлік бұл  адамның табиғатқа «қосқан» үлесі.
Демокрит    Б.з.д. 5 ғ.  «Ұлы әлем құрылысы»    Құбылысты тану мәселесі – философиялық танымның негізгі мағынасы. Демокриттің айтуынша, «Персия ханы болғанша, бір себепті түсіндірмені табу».    Жан — от стихиясынан туындауы — бүкіл денеде таралған ерекше ұсақ дөңгелек және тегіс атомдардан тұрады. Демокрит адам ағзасының жүйесі мен ғарыш арасында үйлесімдікті жүргізіп, алғаш «микрокосм» терминін қолданды.    Ең үздік мемлекет – демократия, жеке қызығушылықтан мемлекет қызығушылығы жоғарғы орында, бұл – заңдылық.
Сократ    Шамамен б.з.д. 470 - 399. Өмірбаяны мен ілімі: «Диалогтар», «Сократ жайлы еске түсіру» /Ксенофон/.    Майевтика  әдісін — білімнің тууына көмектесетін өнер дейді. Сократтың түсінігінше,  әлемнің негізгі әмбебаптылығы оның объективті  тектік ішкі мазмұны  ретінде шығады, пікір-талас арқылы шындыққа жету, ол өткеннің рационалды – логикалығын білдіреді.    Адам – ол оның жаны таным – жанның жерге жеткенге дейін өткен өмірін еске түсіру. Жан туғанша, ол идеялар әлемінде толып, біліммен сусындайды.     Демократиялық мемлекет, негізгі - әділ заңдар.
 Билік «таңдаулы», әділ, мемлекетті басқару өнеріне қанық адам ғана ие болуы керек.
Платон    Б.з.д. 428 немесе 427 – 348 немесе 347. Платон шығармашылығы — жоғары көркемдік диалогтар; соның ішінде маңыздылары: «Сократ апологиясы », «Федон», «Пир», «Федр» (идея жайында ілім), «Мемлекет», «Теэтет» (таным теориясы), «Парменид» және «Софист» (категория диалектикасы), «Тимей» (натурфилософия).    Таным ол анамнез - денемен бірігу алдында оны пайымдауын, жанның идея жайында естелігі дейді.  Идеяға махаббат (Эрос) — рухани шыңға шығудың қозғаушы мәселесі. /anamnesis – гр. Сөзі еске түсіру/.     Платон адам жанын атқосшы (ақыл) айдаған  ақ пен қара ат жегілген  екі доңғалақты арбаға теңейді (адамның асыл және пасық ойлары). Атқосшы пасық бастаманы тежегенде, жан көтеріліп құдайлармен бірге нағыз болмысты пайымдай алады.  Платон құдайлар жанынан басқа 9 дәрежелі адам жанын санаған: дананы, ханды, тәжірибелі қайраткер, емдеушіні, көріп келушілікті, ақын мен суретшіні, қолөнершіні, софистті, тиранды және жануарлар жанын есептеген.    Мінсіз мемлекет Шындық пен Игілікке негізделіп құрылуы керек, ал бұл қасиеттер философтарға тән болғандықтан, мінсіз мемлекетті философ басқаруы тиіс. Мемлекет – полисті адам жанының үлкейтілген түрі деп қарастырған ол жанның бөлшектерінің мөлшеріне байланысты, осы мемлекетте өмір сүретін адамдары үш топқа бөледі, қолөнершілер жұмыс істейді, жауынгерлер қорғайды, бәрін әділ дана философ басқарады. («мемлекет»).

Аристотель    Б.з.д. 384., Стагира,
Б.з.д.  322.
1.Логика «Органон»  «Категория», «Түсіндірме»,   «Аналитика», «Топика»;
2. «Метафизика»; 
3.«Физика», «Аспан жайында», «Метеорология»,
«Пайда болу және жойылу жөнінде», «Жануарлар тарихы»;
4.    «Этика»,   «Саясат»,
«Афиндік саясат»,
«Поэтика», «Риторика».

    Таным теориясы – ғылым теориясы болып табылады (эпистема) – болмыс туралы ғылым классификациясы. Теориялық ғылым философия ғылымымен келіседі. Тәжірибелік ғылымдар (этика, поэтика, саясат).  Категория ішінде ең негізгісі – мән. Бірінші мән ретінде нақтылы өмір сүріп жатқан жеке заттарды жатқызады.    Уақыт – қозғалыстың саны. Санды есептейтін адамның жан дүниесі ғана. Олай болса, ол – жан дүниенің қасиеті ғана. Шын дүниеде қозғалыс қана бар. Тіршілік әлемінде, Аристотель оған материя және форма тұрғысынан қарайды. Тірінің денесі материядан тұрса, жаны формадан тұрады. Тіршіліктің жаны оның ішкі энтелехиясын құрайды да, белгілі бір мақсатта қозғалтып дамытады.
    Дүниедегі тіршілік негізінен үшке бөлінгеннен кейін, Аристотель  жанды үшке бөледі:
1. Өсіп - өнетін жан 
(өсімдіктер әлеміне тән)
2. Сезінетін жан (жануарлар әлеміне тән)
3. Ойлайтын жан (адамдарға тән)    Саясатта Аристотель мемлекеттік құрылымды классификациялық түрге бөлді: ол монархияны, аристократияны және саясатты (орташа демократияны) жақсы түрге жатқызды, жаманға – тиранды, олигархтарды, охлократияны жатқызды.

 
Кесте 1.3.4

Софистер – Сократ, дүниеге көзқарастық ұстанымдарының айырмашылығы

Софистер    Сократ 

Жалған даналық     «Алдамшы даналық»
Аристотель «Софистерді жоққа
 шығару»
Эвристика
Этикалық релятивизм
Логика заңдарын саналы түрде терістеу.

Протагор «Адам – барлық заттың өлшемі».
Софистер ілімінің негізгі мәні – сөзбен түсіндіру шеберлігі (Платон).

Диалектикалық ойлау – қауымды сендіру.

Диалектика – дәлелдеу немесе терістеу құралы /Горгий/.

Продик – сөздердің номиналды функциялары. Дауласу ережелері.
Ақиқат көрінісі.

Субъективизм, скептицизм

Адам санасынан тыс ештеме өмір сүрмейді, тек қана пікірлер әлемі ғана болады. 

Объективті танымға жету мүмкін емес.

Қанша адам, сонша ақиқат.
Диалог мүмкін емес.     Даналық идеялы

Эвристика (оқу әдісі диалогқа негізделлген)
Этикалық рационализм
 Ақиқатты табудағы диалекикалық әдіс. Майевтика – ақиқаттың дәлелдемесі.
Сократ «Адам - бұл оның жаны», «Өзіңді өзің таны»,  «Менің білетінім, ештеңе білмейтінім, қалғандары оныда білмейді».

Ақиқат бір, диалог процесі арқылы жүзеге асады.

Өзін-өзі мысқылдау (самоирония) - өз пікірінен бас тарту.

Жалпы (әмбебап) түсініктердің анықтамасы.
Еркін ойлаудың демократиялық ойлау стилі.

Өзге пікірді сыйлау – ол пікірмен келісу міндетті емес.

Таным – жан естелігі ретінде өз-өзіне сұрақ қоя білу.

Қанша адам, сонша пікір - ақиқат бір.

Сызба 1.3.5  Платонның идеалды мемлекет туралы ілімі
Адам /барлық азамат/

Жан /оның түрлері/

      Кеңес – пікір алысу                Қорғау қызметі     Іскерлік қызмет

басқарушылар     әскер    материалды
                                                                                            игіліктерді өндірушілер

    даналық, философтар        қайрат           зерделі, парасатты                                            
 

        үстемдік      күзет    байлыққа құмарлық

Мемлекет құрылымының принциптері:

1.    Мемлекет, оны темір күзет қорғағанда жоғалады;
2.    Ешкім жеке меншікке ие болуға құқығы жоқ;
3.    1 және 2 қабат бірге басқаратын отбасы;
4.    Мемлекет мақсаты – жалпы игілік;
5.    Байлық – салтанат, жалқаулық; 
Кедейшілік – опасыздық зұлымдық.
    
Мемлекеттік 6 құрылым түрі:
1.    Монархия - бір адамның әділетті билігіне негізделген;
2.    Тирания - бір адамның әділетсіз билігіне негізделген;
3.    Аристократия - азшылықтың әділетті билеуі;
4.    Олигархия - азшылықтың әділетсіз билеуі;
5.    Демократия - көпшіліктің әділетті билеуі;
6.    Тимократия - көпшілікттің әділетсіз билеуі, атаққұмарлардың, әскерилердің билігі;
Кесте 1.3.6  Аристотель
 Аристотель (384-322 б.з.д.) - көне заманның  ұлы философы, заманының ең дарынды, жан-жақты білімі бар тұлға болған. Аристотель сонымен бірге өз заманының ұлы қолбасшысы, үлкен Империя жасаушы Александр Македонскийдің оқытушысы ретінде де тарихта аты қалған.
Туған күні мен жері:                       б.з.д. 384 жыл
                       Стагир
Қайтыс болған күні және жері:     б.з.д. 7 наурыз 322 жыл
                      Эвбея
Мектебі/ дәстүрі:     Аристотелиандық

Кезең:    Антикалық философия

Бағыты:    Батыс философиясы

Негізгі қызығушылығы:    этика, саясат, метафизика, ғылым, логика, 
    астрономия
Маңызды идеялары:    Катарсис, метафизика, 
    силлогистика.
Ықпал еткендер:    Платон, Евдокс Книдский
Ізін жалғастырушылар:    Коперник, Галилео Галилей, Птолемей,
    Христиандық философия, Батыс 
    Философиясы және ғылымы
Аристотельдің сақталған шығармаларын өзі ұсынған классификациялық ғылым бойынша 4 негізгі топқа жатқызуға болады.
1.    Логика бойынша шығармалары, құрастырылған жинақ «Органон» (еңбектері «Категориялар», «Түсіндірмелер туралы», бірінші және екінші «Аналитика», «Топика»)
2.    Болмыс бастамасы туралы еңбек «метафизика» деп аталады.
3.    Табиғи ғылыми еңбектері («Физика», «Аспан туралы», «Метеорология», «Шығу мен жойылуы туралы», «Жануарлар тарихы», «Жануарлар бөлігі туралы», «Жануарлардың шығуы туралы», «Жануарлар қозғалысы туралы»)
4.    Қоғам, мемлекет, құқық мәселелері, тарихи, саяси, этикалық, эстетикалық сұрақтар қарастырылатын еңбектер («Этика», «Саясат», «Афиналық саясат», «Поэтика», «Риторика»)
Аристотель еңбектеріне Ежелгі Грецияның барлық ғылыми және рухани тәжірибесі ықпал етті. Ол даналық үлгісі болды. Адамзат ойлауының дамуына үлкен ықпал жасады. Аристотель табиғат және қоғам дамуының барлық мәселелерін оқыды. Қазіргі кезде өзінің мәнін жоғалтпаған терминологияны енгізді.

Философияны Аристотель «бірінші философия» және «екінші философия» немесе метафизика және физика деп бөледі. Оның пікірінше, метафизика - барлық ғылымдардың арасындағы ең құндысы, өйткені, ол жоғарғы себептерді, дүниедегі қозғалыс пен дамудың себебі болып табылатын мәңгілік, денесіз және қозғалмайтынды, табиғаттан және сезімдіктен жоғарыны зерттейді. Аристотель себептердің немесе бастаулардың төрт түрін атап көрсетеді:
1)  Материалдық себеп немесе заттың материясы, яғни зат одан пайда болатын нәрсе. Бұл себеп «Неден?» деген сұраққа жауап береді.
2)   Форма   - заттың материясын қалыптастыратын, оны нақты осы затқа айналдырушы себеп, «Бұл не?» деген сұраққа жауап береді.
3)   Қозғатушы себеп, яғни қозғалыстың бастауы, «Қозғалыс қайдан басталады?» деген сұраққа жауап береді.
4)   Мақсат себеп, немесе өзгерудің себебі, «Не үшін?» деген сұраққа жауап береді.
Физиканың зерттеу объектісі - денесі бар және қозғалушы нәрсе. Аристотель қозғалыс деп кез-келген өзгерісті, мүмкіндіктің жүзеге асуын түсінеді және оның төрт түрін атап көрсетеді:
1)  субстанционалдық қозғалыс - пайда болу және жойылу;
2)  сандық  қозғалыс - өсу және азаю;
3)  сапалық қозғалыс - айналу, альтерация (заттың басқаға айналуы);
4)  кеңістіктік қозғалыс - орын ауыстыру, трансляция.
Адам қызметінің жалпы мақсаты, Аристотельдің ойынша, рахатқа бөлену. Рахатқа бөлену болмыстың жетілгендігі мен әдемілік болса, адам үшін бұл жетілгендік - өзінің адам ретіндегі іс-әрекетінің, қызметінің жетілгендігі. Ақыл-ойдың іс-әрекеті дәл осындай іс-әрекет, сондықтан да  ақыл-ойдың өз міндеттеріне сай іс-әрекеті асыл қасиет болады, яғни адам үшін рахат - асыл қасиетке жетуде.

Сызба 1.3.7  Аристотельдің философиялық жүйесі

1.    Диалектика – жүйені құрастыру тәсілі  ретіндегі логика
2.    Жүйенің теориялық бөлімі.
а) ЕКІНШІ ФИЛОСОФИЯ

Бақылау сұрақтары
1.    Ерте Ежелгі Грек философиясының негізгі мәселелері.
2.    Сократтық периодқа дейінгі философиялық мектептер және олардың сипаты.
3.    Эфестік Гераклиттің стихиялы диалектикасы.
4.    Демокрит пен Эпикурдың атомдық материализмінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
5.    Сократ диалогикасы.
6.    Элеат философиясындағы болмыс туралы ілім /Парменид/.
7.    Софистер философиясының бастаулары мен мақсаттары.
8.    Платонның объективті идеализмі, идеялар жайлы ілімдер.
9.    Аристотельдің қоғамдық-саяси көзқарастары.
10.    Эллинизм философиясының негізгі мектептері және олардың ерекшеліктері.