Экономикадағы  экологиялық  факторлар

Негізінде  жаңа  экологиялық – экономикалық  жобаны  экономика  саясында  қалыптастыру  үшін   экономиканы  дамытудың   экологияландырылған   тұжырымдамасын  жасау  талап  етілуде.  Қоғам  мен  техникалық  салалардың    өзара  қарым-қатынасында  қоршаған  ортамен  экономиканың  барлық   құрылымдары  мен   функциялары,  яғни  өндіріс  бөлу  және   тұтыну  тартылған  десе  де  болады.   Адамзат  қоғамының   материалдық  игілігінде   шек  жоқ,  ал  материалдық   қажеттілікті  қамтамасыз  ететін   ресурстар  шектеулі.  Осыған  орай,  бұл  байланыста   экономиканың   іргелі  тәртіптерінің   негізіне  байланысты   қалыптасатынын  әсте   естен  шығармаған  жөн.  Шектеулі   ресурстар  мен   қажеттіліктерді   барынша  қанағаттандыруда   экологиялық  процестерді  оңтайландыруда  айқын  көрініс  табады.
Экономиканың   табиғи  ресурстармен  қамтамасыз  етілуі   ұзақ  уақыт  табиғи  заңдылыққа   тәуелді  екендігі  мойындалмай  келді.   Өндіргіш    күштердің  соңғы   онжылдықта   қарыштап  дамуына  байланысты  бұл  тәуелділік   қатты  сезілуде.  Мәселен,  топырақ  құнары  1%-ке   төмендесе,  өткен  жылғы  егін   шығымдылығын  сол  деңгейде  сақтау  үшін   шығынды  10%-ке  арттыру   керек  болды.  Кесілген   орманның  орнына  өскен  жаңа  ағаштың   сапасы  бұрынғы   шырышы  бұзылмаған   орман  ағашынан  кем  болатыны  анықталды.  Көріп   отырғанымыздай   ресурстарды  пайдалануда    шаруашылық  қызметтерінің   ұқыпсыздығы,   немқұрайдылық   бізге  өте  қымбатқа  түсуде.  Ең   бастысы - әлеуметтік   және  экологиялық –экономикалық  зиянның  аса  зор  болуынан  қоршаған  орта   ластануда.

Экономиканың экологиялық жағдайға әсері

Адамның  табиғатқа,  табиғи  өмір  сүру  ортасына  тәуелділігі  адам  қоғамы  тарихының  барлық  кезеңдерінде  байқалған.
Қоғамның  өндіріс  күшінің  дамуына,  адамның  өмір  сүруінің табиғи  ортасымен  байланысына  сәйкес,  олардың  “екінші  табиғатпен”  байланысы  кеңейе  бастады.  Адамның  табиғаттың  стихиялы  күштерінен  қорғанысы  күшейе  түсті. Киімді жетілдіру,  жасанды  желдеткіштері  бар  үйлер  салу,  су  тасқынынан  қорғайтын  бөгеттер, т.б.  өмір  сүруге  қажетті  жағдай  жасауға,  сонымен  қатар  жаңа  ортаны,  еңбек  етуге  қажетті  жерлерді  игеруге  мүмкіндік  жасады.
Адамның  табиғатқа  тәуелділігін  әлсірететін  осы  процестермен  қатар,  өндіріс  күшінің  дамуына  байланысты  оның  табиғатқа  зиянды,  кері  әсері  де  байқалды.  Адам  іс-әрекетінің  шеңберіне  табиғаттың  өзгеру  процестері,  құбылыстары  кең  түрде  ене  бастады.
Адам  мен  табиғаттың  бір-біріне  әсері,  қатынасы  көп  қалдықты  технологияға  негізделген  өгдірістің  қарыштап  дамуы  нәтижесінде  өзінің  мөлшерлі  шегіне  жетті.  Табиғи  қорлардың  шектелуі  және  айналадағы  ортаның  ластануы  адамның  өмір  сүруіне  қауіп  тудыруда.[5,47б]
“Таза қоршаған  орта – таза  адами  қарым-қатынас!”  осы  дивизиямен  Қазақстандағы  бірінші  экологиялық  Невада-Семей   қозғалысы  өз  жұмысын  бастаған  еді.

Қазақстандағы экологиялық проблемалар

Экологиялық  жағдай  қазіргі  уақыттағы  күрделі  мәселенің  бірі  болып  отыр.  Ол  біздің  елімізде  де,  әсіресе  индустриялы,  дамыған  орталықтарда,  соның  ішінде  ауыл  шаруашылық  аймақтарында  да  өткір  түрде  қойылуда.  Табиғи   қорларды  тиімді  пайдалануда,   қалаларды,  елді   мекендерді  көгалдандыруда,  ұлттық  парктер,  көгалды  аймақтар  жасауда  көптеген   шаралар   іске  асырылса  да,  айналадағы  ортаны  қорғаудағы   жауапсыздық,  болашақты  ескермеушілік  орын  алып  отыр.
Ауаның,  судың,  жердің  ластануы  салдарынан  адамдардың  өміріне  және  олардың  өмір  сүру  ортасына  зор  қауіп  төніп  келеді.  Көптеген  индустриялы  аудандарда  айналадағы  ортаның  ластануы   қажетті  нормалардан   асып  түскен.  Қазіргі  уақытта   табиғат  және  биологиялық  орта  тұтас  алғанда   бүкіл  адамзат  алдына  кұрделі  талап  қойып  отыр.

Табиғат пен қоғамның өзара әрекеті

Табиғат – күллі  тіршілік  атаулының  құтты  қоныс  мекені,  алтын-ұя  бесігі,  құт-берекесі.  Ал  адам  үшін табиғат  ең  қасиетті  де  қастерлі  ұғым.  Өйткені  адамның  өзін  дүниеге  келтіретін   аяулы  анасы,  сондықтан  да  адамның  табиғатты ана деп  құрметтеуінде  де  өте  үлкен  ұғым  жатыр.
Қазақ  халқының  бар  өмір  тіршілігі  табиғатпен  тікелей  етене  байланысты  өтіп  келеді.  Сан  ғасырлар  бойы  халқымыз,  сол  өзін  аялаған  табиғат  аясында  тіршілік  ете  жүріп,  оның  сан  алуан  құпия – сырларына   көңіл  бөлді  және  сол  туралы  орынды  пікірлерге  келді.  Халқымыздың  табиғат  жөніндегі   ой-пікірлері  табиғат  құбылыстарымен,  заңдылықтарымен  үнемі  үндесіп  жатты.  Қазақ  халқы  өзін  табиғаттың  бөлінбес  бөлігі,  құрамдас  тобы  деп  есептеді.  Сондықтан  да  табиғатпен  бірлікте  өмір  сүру  қажеттігін,  ерте  кезден-ақ  сақтай  білді.  Табиғаттың  қатаң  жағдайына,  түрлі  өзгеоістеріне  сай  көшіп – қонып  жүріп,  өз  шаруашылығын  табиғатпен  үйлесімді  жүргізіп  отырды.  Және  табиғатқа  аялы  алақан,  жылы  жүрек  сезімі,  көздің  қарашығындай  қамқорлық  қажет  екндігін  ерте  сезінді.  Осыған  орай  халқымыздың  да  мінез – құлқы  бірте-бірте  қалыптасып,  ондай  қасиеттер  атадан  балаға,  ұрпақтан – ұрпаққа  асыл  мұра  ретінде  жеткізіліп,  жалғасып  отырды [10,44б].    

Экология туралы түсінік

Экология  - жаңа,  жас  ғылым  саласы.  Бұрын  соңғы  он – жиырма  жылға  дейін  тіптен  көңіл  бөлінбей  келген.  Әбден  табиғатымыз  азып – тозғанда,  бұл  ғылым  саласына  бет  бұрдық.  Енді  болашақта,  экология  саласында  білім  берудің  аясын  кеңейте  түсу  қажет.  Ең  негізгісі, “экология”  пәнін  бала  бақшаларынан  бастап  барлық  мектептерде,  орта  және  жоғарғы  оқу  орындарында  оқытылуын  қамтамасыз  ету  қажет.  Сонда  ғана   ертеңгі  күннің  белсенді   табиғат  қорғаушыларын  дайындауға  мүмкіндік  аламыз [10,144б].     
Тірі  организмдердің   таралуы  бірінші  кезекте   өздері  мекендейтін ортаның  жағдайымен  анықталады.  Барлық  тірі  және  өлі   объектілер,  жануарлар  мен  қоршаған  өсімдіктер,  олармен  өзара  тікелей  байланыста  болатын  мекен  ортасы  деп  аталады.
Қоршаған  орта (немесе  қоршаған  табиғат  ортасы)  терминінде   адамдардың  ықпалы  жайылатын  табиғаттың  сол  бөлігі  ретінде  түсіндіріледі. 
Тірі  организмдерге  әсер  ететін   ортаның  элементі  - экологиялық  факторлар  деп  аталады.  Өзінің   ықпал  ету  ерекшелігіне  қарай  ол  үш  топқа  бөлінеді:
- абиотикалық  фактор – бұл  өлі  табиғаттың  тірі  организмдерге  тікелей  немесе  жанама  түрде   әсер  етіп,  олардың  өмір  сүру  жағдайын  белгілеу   қасиеті  (температура,  жарық  немесе  басқа  сәулелі  энергия,  ылғалдылық,  ауаның  құрамы,  атмосфералық   қысым,  жауын-шашын,  жел,  су   құрамы,  топырақ,  жер  бедері, т.б.)

Қоршаған орта және қоғамның  өзара  әсері

Адамзат  өміріне   қажетті  материалдық  байлықты  табиғаттан  алады.  Қоғамның  дамуы   ондағы  табиғат  ресурстарының  қорына   байланысты.  Сондықтан  адамзат  болашақта   күйзеліске (катаклизмге)   ұшырамас  үшін    табиғатпен  толық   үйлесімде  болып,   оның  байлығын  үнемді  және   қалдықсыз  пайдалануға  тиіс.
Адамның  өндірістік  іс-әрекеті – қоғамдық   формация  өндіріс  неғұрлым  жылдам  дамыған  сайын   оның  табиғатқа  кері  әсері  де  соғұрлым  өсіп  отырады.  Өндірістің  дамуы  қоршаған  орта  мен   табиғатқа  тұтастай  әсерін  тигізуде.
Қоршаған  орта  дегеніміз – бұл  адамның  шаруашылық  іс-әрекеті  және  оның  әсерінен  өзгеріске  ұшырап  отырған  табиғат  пен  табиғи  орта.  Қоршаған  ортаға  өнеркәсіп   кәсіпорындары, көлік  магистральдары,  қалалар  мен  ауылды  жерлердегі  елді  мекендер,  әлеуметтік  орта  және  т.б.  кіреді.Адамның  бір  қалыпты  өмір   сүруіне  таза  ауа,  ауыз  су  қажет  болса,   шаруашылықта  пайдаланатын   су  мен  табиғат   кешекдерін   қорғаудың  да  маңызы  зор.
Шаруашылықтың  әр  түрлі  салалары   қоршаған  ортаны   ластаудың  және  оны   тасымалдаудың   көзі  болып  табылады.  Өнеркәсіп – еліміздің   экономикалық  тұрақтылығын   қамтып  қана  қоймайды,  сонымен  бірге  қоршаған  ортаны   күшті  ластаушы.  Өнеркәсіптің  әр  түрлі   салаларын   қоршаған   ортаға  әсер  ету   бағытына    қарай - өндіруші  және  өңдеуші   өнеркәсіп  салалары   деп  екі  топқа  біріктіруге  болады.

2030 жылға дейінгі экономикалық стратегия

Қазақстан егеменді,  тәуелсіз  мемлекет.  Ірі көлемдегі  әлеуметтік,  саяси  және  экономикалық  реформа  жүргізілді,  жүріп  те  жатыр.  Белгілі  ұзақ  мерзімді  мақсаттар  нәтижелері  әзірге  нашар  болса да,  оның  қайсыбір  бағыттары  бойынша  жетістіктерге  қол  жетуде.  Республиканың   экономикасы  тұрақтана  бастады.  Бізде  бұрынғы  70 жылдан астам  өмір  сүрген  саяси  және  экономикалық  жүйеден  түбірінен  өзгеше  саяси  және экономикалық жүйе  жұмыс  істеуде.
Өтпелі  кезеңде  Қазақстан  азаматтары  көптеген  ауыртпашылықты  басынан  өткізді  әрі  көп нәрсені  құрбан етті. Бірақ  мұның  бәрі  қазіргі  ғана  емес, болашақ  ұрпақтың  игілігі  үшін  іске  асырылуда.
Экономикалық  реформаларды жүзеге  асыру,  КСРО-ның  ыдырауы  және  Қазақстан  экономикасының  дүниежүзілік  экономикалық  қатынастар жүйесіне  кіруі  өндіріс  көлемінің  елеулі  төмендеуіне әсер  еетпей  қоймайды.  Технологиялық тұрғыда  артта  қалған  және  шаруашылық жүргізудің  жаңа  жағдайларын  игере  алмаған,  бәсекеге  қабілетсіздікке  және  көптеген  кәсіпорындарының  тұралап  қалуына,  дәстүрлі  рыноктарын  жоғалтуға,  өндірістің  құлдырауына  алып  келген  негізгі  факторлар, міне,  осылар.  Осының  салдарынан  біздің  елімізде  соңғы  8 жылда  өндіріс  деңгейі  екі  еседен  артық  қысқарды, ал  бюджеттік  түсім  азайды.       

Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа

1991 жылы  КСРО  құлады,  соның  нәтижесінде  Қазақстан  басқа  да  КСРО  құрамындағы   республикалар  сияқты  егемен,  тәуелсіз  мемлекет  болып  жарияланды.  Әкімшіл - әміршіл  жүйе,  жоспарлы  экономика  өмірден  кетті.  Бұл  жүйе  өмір  сүрген  70 жылдың  көлемінде  елдің  экономикасы  тұрақты  дағдарысқа   ұшырай  бастады.  Қоғамдық  меншік  адамдардың  еңбекке  деген  ынтасын  жойды,  тепе-теңдік  үстем  болды.  Барлығы  да  жоғарыдан  жоспарланды,  оны  орындау  міндетке  айналды.  Өндірістің  негізгі   құралдары   министрліктердің  қарамағына  шоғырланды.  Қатаң  орталықтандырылған  принцип  орнады. Министрліктер  жоғарыдан  төменге  дейін  жоспарлады,  бүкіл  қорды  бөлушіге  айналдырды.  Жоспар  заңға  айналды.  Өндіріс  органдары  өз  өнімдерінің  пайдасының  иесі  болудан  қалды.  Өндіріс  органдарының  материалдық  ынтасы  жойылды.  КСРО  өнімінің  сапасы  жөнінен  көптеген  елдерден  артта  қалды.  20 проценттен  астам  өндіріс  органдары   тиімсіз  жұмыс  істеді.  Ауыл  шаруашылығы  сын  көтермейтін  жағдайға  жетті.  Ең  жақсы,  қолайлы  деген   жылдарда  егістің  әр  гектарынан  17-19 центнерден  өнім  алды,  бұл  Еуропа  елдерінен  2,5  есе  кем  еді.  Батыс  Германияда  ауыл  шаруашылығындағы  бір  жұмыскер  67  адамды  тамақпен  қамтамасыз  етті, Америкада  бұл  көрсеткіш  бұдан  да  жоғары  еді, ал  КСРО-да  7-8 адамды  ғана  тамақпен  қамтамасыз  ете  алды. 

Экономика туралы жалпы түсінік

Экономика  (грек. oikonomia – шаруашылықты  жүргізу   өнері)  ұғымы  алғашында  үй  шаруашылығын  жүргізу  туралы   заң   дегенді   білдірген.  Қазіргі  кезде  бұл  ұғым  одан   әлдеқайда  кең   мағынада: өндіріс,  тұтас  халық  шаруашылығы,  жалпы  өндірістің  әр  саласы,  қаражат-ақша  айналысы,  т.б. байланысты  айтылады. Біздер  экономиканы  кең  көлемде,  қоғамдық  өндірістің  жүйесі  деп  түсінеміз.    Экономика  ұғымы   материалдық  игіліктер  өндіру,  айырбастау,  бөлу  және  тұтыну  үрдісі  кезінде   адамдар  арасында  пайда  болатын  өндірістік  қатынастарды  сипаттайды.  Экономикалық  қатынастар  өзге  қоғамдық  қатынастарды   айқындайды,  олардың  базисі  болып  табылады [4,53б].
Экономика  ғылымы  ең   ертедегі   ғылымдардың  бірі.  Алғаш   рет  экономия  термині  III ғасырда  ертедегі  грек  ойшылдары   Ксинофонд  және  Аристотель  еңбекреінде  пайда  болды. Көп  ғасырлар  бойы  “экономия”  (ойканомия)  сөзі  үй   шаруашылығын   ұйымдастыру   және  жүргізу  ережелерін   қамтыған.  Сонымен   қатар  жалпы   ұлттық  мемлекеттік   шаруашылықты   жүргізу   ережелерінің   анықталуын  қажет  етті.  Осыған  байланысты   экономия   ұғымы   жаңа  мәнге  ие  болып,  саяси  экономияға   айналды.

Экономика және оның қоғам өміріндегі орны

Қоғамның XX ғасырдағы дамуы экономикалық өмірді  ұйымдастырудың  екі  жолы  бар  екенін  көрсетті. Оның   біріншісі – нарықтық  экономика,  екіншісі – жоспарлы - әкімшілік  экономика.
Бұлар  экономикалық  қатынасты  әртүрлі  жолдармен  шешеді:  өнімді                                                         
қанша   көлемде  шығару  керек,  қоғамдық  өндіріс  жүйесіндегі  және  өнімді  бөлудегі  адамның  орны  және  оның  адамгершілік  құндылығы.
Нарықтық  экономикада  бұл  қатынастарды  нарық  реттейді (өнімді  шығару,  тұтыну,  бөлу,  оған  сұраныс,  т.б.).  Нарық – таурды  бөлу  саласы.  Күнделікті  өмірде  сауда  жүретін  орындарды  да (базар,  жәрмеңке)  нарық  дейді.  Алайда  нарықты  басқаша  түсінуіміз  керек.      Нарық –  өнім  шығарушылар  мен  өнімді  тұтынушылардың,  сұраным  мен  ұсыныстың  арасындағы  қатынас,  олардың  өзара  тығыз  байоанысы.