Байжан би

Өз қатарынан асып туғанн әкелі-балалы Байжан және Сартай билердің есімдері 300 жылдан бері ұмытылмаған емес. Қандай бір саяси кезеңдерде бұл билердің халқына жасаған қызметі, елдің елдігін сақтауға белсене араласқан игілікті істері халық жадынан шықпаған.
Байжан би Қосқұлақұлы мен Байжанұлы Сартайдың есімі XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласына жайылған Ресейдің әскері қызметші-зеттеушілері мен шығыстанушы-ғалымдарының,қазақ жерін аралаған шетелдік саяхатшылардың,Ресей елшісі М.Тевкелевтің күндері мен жазбаларына жиі ұшырасады.Әрине,ол жазбалардан ірі тұлғалардың бүкіл қызметі мен қоғамдығы орны тұтыстай көрібегенімен олардың өмір сүрген уақыты,шыққан тегі және басқа да оқиғаларды білумізге септігі тиері сөзсіз.
Әлімнің Жақайым руының Ақбурасынан Асан батыр туaды.Оның баласының аты да Асан.Сол кіші Асаннан-Дәулет,Қосқұлақ туған.Қосқұлақтан-Алтынбай,Байжан өсіп-өнеді.Арғы-бергі бабалардан жеткен шежіре сілемі осылай.

Байдалы Бекшеұлы (1725 — 1820) — би, шешен. Қазіргі Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданын қоныс еткен. Кейін Көкшетау, Баянаула, Ерейментау өңірлерінде тұрған. Байдалы би — Абылай ханның жанындағы сегіз бидің бірі, хан кеңесінің мүшесі. Кейін Уәли ханға би болған. Жастайынан ауыл арасына билік айтып, ел ісіне араласқан. Байдалы биден "Алыс не, жақын не?” деп сұрағанда: "Жақын — ажал, алыс — білімді мен білімсіздің арасы” деген жауап; "Ағайынға қадірім жоқ — бетімді көреді, әйеліме қадірім жоқ — етімді көреді”; "Панасы жоқ таудан без, пайдасы жоқ байдан без”; "Ақсақалға жарасар аузындағы тобасы, бәйбішеге жарасар піспегі мен сабасы” деген нақыл сөздер қалған. Байдалы Бекшеұлыдан Сабдалы, Дербісал, Байғара (шешелері — Қасқарау), Балтақара, Баби, Майкөз, Қосдәуір (шешелері — Маңқан) атты ұрпақ тараған. Қабірі Қарағанды облысы Молодежный ауданында.

Бабас Бурабайұлы - би, XVI ғасырда өмір сүрген, жоңғар-қалмақтарға қарсы көтерілісте қол бастаған. Торғай өңіріндегі Бабас көлі, Бабастың бос қыры деген жер аты осы Бабас бидің есіміне байланысты қойылған. Шығу тегі - Арғынның Ермен атасынан. Баласы Мерген Бабасұлы (1671-1754) - батыр, би, көсем сөздің шебері. XVIІ ғасырда өз руын басқарған. Шақшақ Жәнібекпен бірге жоңғарларға қарсы жауға шапқан. Ел аузынан жетикен дерек бойынша, Мерген оның лақап аты. Бұл атауға атқан жеріне қалт еткізбей дөп тигізетін мергендігіне байланысты ие болған. Баймырза Мергенұлы (1741-1829) - батыр, ру басшысы, жоңғар шапқыншылығы кезінде қол бастаған қолбасшы. Емельян Пугачев көтерілісін қолдаған. 

Ақтайлақ Байғараұлы (Ақтайлақ би) 1720-1816 жылдары аралығында ғұмыр сүрген, қазақ халқының атақты шешен биі, әрі төкпе ақын. Ақтайлақ бидің туған ауылы, шыққан ата-тегі жөнінде оның бүгінгі ұрпақтарының бірі, әдебиет зерттеушісі Серікқазы Қорабаев өзінің Ақтайлақ биге арнаған кітабында былай жазады: ... "Семей облысының Жарма, Аякөз, Таскескенаудандарын мекендеп отырған найман ішіндегі Сыбан руының Жангөбек тармағынан шыққан Нарынбай сөзге шешен, әділ би болған екен. Оның баласы Құттыбай қазақ шежіресінде асқан шешендігіне орай "Қу дауысты Құттыбай" деген атпен белгілі болған. Құттыбайдан Байғара, Боран, Ботақара, Сейтен тарайды. Шетінен сөзге жүйрік, шешен болғандықтан бұл төртеуін ел арасында "Бас ауыл" деп атаған. Сол төрт Құттыбайдың Байғарасынан туған Ақтайлақ би заманында алдына жан салмайтын, үлкен рулардың шешендігімен бас қосқан алқалы жиындарда сөйлесіп қағысқанда бір ауыз мақалмен немесе толғау жырымен ел тоқтататындықтан қазақтың қара тілі атаныпты. Ақтайлақ би шамамен 1720 жылы қазіргі Семей облысының Абай, Жарма аудандары ортасындағы Құндызды өңірінде туып, жүзге қараған шағында дүниеден өткен екен. Зираты Аягөз ауданының "Ақши" кеңшарының жерінде. Ақиық ақынның ғасыр жасағанына оның:

Екі қырық, бір он бестен асып тұрмын, Аяқты апыл-тапыл басып тұрмын, - дейтін өлең жолдары куә болады" ^[3].

Ақтайлақ биден тарайтын Әкімбай, Кеңсебай, Жарасбай, Сабырбай ұрпақтары бүгінде өсіп өнген. Семей, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында еңбек етеді.

Асылбек Сүйіндікұлы (т.-ө. ж. б.), Абайдың замандасы, ақынның ғашығы Тоғжанның туған ағасы. Тобықты руының бөкөнші табынан шыққан би, кезінде болыс болған. Абайдан біраз жас үлкен. Ол Абайды аса қадір тұтқан. Өзінің қайын жұрты сыбан Сабырбай ақынның ауылына қонаққа ертіп барған. Сол жылы Абай Қуандық, Сабырбай қызымен танысады. Бұл оқиға Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында барынша қанық суреттелген. Асылбек пен Абай екеуара өлеңмен хат жазысып тұрған. Кейіннен ру арасындағы қырғи қабақ жайларға байланысты аралары суып кеткен. Оған Зағипа Әбдіқызының оқиғасы себеп болған. Зағипа өзінің сүйген жігітін менсінбей, басына бостандық сұраған. Абай ояз арқылы қызға еркіндік алып береді. Алайда бұл істің соңы үлкен дауға ұласып, ел арасында іріткі туып, жаугершілікке ұшыратады, біраз адам Итжеккенге айдалады. Зағипа құса болып, екі жылдан кейін дүниеден өтеді. Бұл жәйт «Абай жолы» эпопеясында Мәкен-Дәрмен арасындағы махаббат желісіне арқау болған. 

Андас Стамбекұлы (шамамен 1804 — 07 — 1924 — 27) — би, батыр. Қарасай батырдың ұрпағы.[1] Саурық батырдың туған ағасы. 18-19 ғ-да Жоңғар, Қоқан хандарының шапқыншылықтарына ұшырап, олармен ұзақ шайқасқан шапырашты тайпасы біраз күйзеліп, кейбіреуі ата қонысынан көшіп кетуге мәжбүр болған. Бабалары қол бастап, ел басқарған А. ата жолын қуып, ат жалын тартып мінгеннен өзінің күш-қайратын шашыраған елді ұйыстыруға жұмсады. Ағайындарын ата қонысына қайтару мақсатымен төменгі Талас бойына дейін барып қайтқан. Өзінің бауырлары Сұраншы, Саурық батырлармен бірге елін сырт жаулардан қорғап, халқының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. А. ел ішінде "Қара қылды қақ жарған” әділдігімен танымал, аға би атанды. Оның бұл қасиетін Сүйінбай ақын "Андастың әділдігі жұртқа болар, үш жүздің бас тәуібі Құртқа болар” деп жырлайды.

АББАС (Аппаз) Жарасбайұлы (шамамен 1925/30, бұрынғы (Перовск уезі, Қараөзек болыстығы – 1922, Арқа өңірі) – белгілі би. Әкесі Бекназар 1800 ж. Сыр өңіріне келіп, тұрақтап қалған. АББАС 1868 – 88 ж. құрылған Қараөзек болысын басқарды. 1888 жылдан би әрі қазы болып, ел билігіне араласқан. Би хақында «Дала уәлаяты» газетінде, «Айтыс» кітабының 2-томында (1965), Кіші жүз шежіресінде, «Тереңөзек тарихында», АББАС Тоқмағамбетовтың «Жыр күмбезі» (1975) романында кеңінен сипатталған. Орталығы мемлекет мұрағаттың қорында біршама деректер (4 қор, 1 тізбе, 4070 іс) бар.